ΔΙΚΤΑΜΟΣ: ΚΑΤΑΓΩΓΗ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΕΥΕΡΓΕΤΙΚΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ!

Ο δίκταµος (Origαnum dictαmnus L) είναι ενδηµικό φυτό της Κρήτης και συγγενεύει στενά µε το Ο. cαlcαrαtum Jussieu το οποίο συναντάται στις Κυκλάδες, την Ικαρία και την ανατολική Κρήτη.

Απαντάται σε ολόκληρο το νησί σε υψόµετρο 100-1800 (-2300)μ. περισσότερο όµως στη δυτική πλευρά του νησιού.Φύεται σε σχισµές ή κοιλότητες κάθετων κυρίως βράχων και σε πετρώδεις κοίτες χειµάρρων, σε προσήλιες ή σκιερές θέσεις. Ο δίκταµος απαντάται σε βράχους ή σε πετρώδη εδάφη, διότι κατά τη διάρκεια σηµαντικών αλλαγών του κλίµατος και της βλάστησης, οι βράχοι πιθανόν να έδρασαν ως καταφύγιό του, ενώ αυτό εξαφανίστηκε από τις άλλες περιοχές. Οι ακραίες συνθήκες οδήγησαν σε έντονη εξειδίκευση και, τελικά, στη δηµιουργία διαφορετικών ειδών, στην περίπτωσή µας το Ο. dictαmnus.  

Ο δίκταµος είναι φυτό γνωστό από την αρχαιότητα, τα φύλλα του είναι πρασινόλευκα,τα λουλούδια του ροζ και το άρωμα του έντονο και μεθυστικό. Το όνοµά του προέρχεται από το όνοµα του όρους ∆ίκτη στο νοµό Λασιθίου της Κρήτης και τη λέξη θάµνος ετυµολογικά δηλαδή σηµαίνει θάµνος της ∆ίκτης. Ανάλογα όµως µε την περιοχή της Κρήτης στην οποία χρησιµοποιείται αναφέρεται και µε τα ονόµατα δίχταµο, αδίχταµος, δίταµο, δίκταµνο, τίταµος και ατίταµος, ενώ είναι γνωστός µε πολλά ακόµη ονόµατα τα οποία σχετίζονται µε τις χρήσεις του ή τις ιδιότητές του. 

Λέγεται λοιπόν και έρωντας, γιατί χρειάζονται "του έρωτα Τα πάθη" για να µαζευτεί, λιβανόχορτο για το άρωµά του, στοµατόχορτο γιατί, όταν µασιέται καταπολεµά τη δυσοσµία του στόµατος, σταµατόχορτο, γιατί σταµατά την αιµορραγία στις πληγές, στοµαχόχορτο, γιατί καταπραϋνει τους πόνους του στοµάχου και βοηθά την πέψη και µαλλιαρόχορτο ή γέροντας λόγω του λευκού τριχώµατος που καλύπτει το φυτό. 

Επίσης, το όνοµα του δίκταµου σχετίζεται και µε µια θεά που λατρεύονταν στην αρχαία Κρήτη, τη θεά ∆ίκτιννα, η οποία κατοικούσε στα βουνά και βοηθούσε τις γυναίκες κατά τον Τοκετό Ο καθηγητής Ελευθέριος Πλατάκης το αναφέρει στη µονογραφία του « ο ∆ίκταµος της Κρήτης» (1951) και ως σταθόρι. Στη Γαλλία αποκαλείται Dictαme de Crete, στην αγγλική γλώσσα ονοµάζεται Dittαmus Οf Crete, ενώ αναφέρεται και µε τις ονοµασίες Dictαmnus, Dittαny, Dittαny Οf Crete, Ηορ Mαrjorαm, Ηορ Plαnt, Mαngirotu. Στη Γερµανία αναφέρεται ως Dictαm και, τέλος, στην Ιταλία Dittαmo di Cαndiα ή Dittαmo Cretico.  

«Αγάλια 'γάλια µε καιρό κι' ηγιώρα δεν εχάθη και µε τα βότανα τση γης γιατρεύγουνται τα πάθη»  

Χρήσεις κατά την αρχαιότητα:

Αξίζει να σταθούµε στις χρήσεις του φυτού αυτού κατά την αρχαιότητα, οπότε και θεωρούνταν ένα φυτό - πανάκεια. Καταρχήν ήταν από πολύ παλιά γνωστές οι επουλωτικές ιδιότητες του δίκταµου, καθώς και το γεγονός ότι τα αγριοκάτσικα της Κρήτης *έτρωγαν δίκταµο για να επουλωθούν οι πληγές τους όταν λαβώνονταν από τα βέλη των κυνηγών.  

Πρώτος ο Αριστοτέλης στην «Περί ζώων ιστορία» αναφέρει "επεί και εν Κρήτη φασί τας αίγας τας αγρίας, όταν τοξευθώσι ζητείν τον δίκταµνον δοκεί δε τούτον εκβλητικόν  είναι των τοξευµάτων εν τω σώµατι". Αργότερα, ο µαθητής του Αριστοτέλη Θεόφραστος θα πει στο "Περί φυτών ιστορίας": "Σπάνιον δε εστί και γαρ ολίγος ο τόπος ο Φέρων και τούτον αιγές εκµένονται δια τα Φιληδείν, αληθές δε φασίν είναικαι το περί τωv βέλων ότι φάγουσαις, όταν τοξευθώσιν εκβάλλει" 

Για την ίδια ιδιότητα του δικτάµου γράφει και ο  Βιργίλλιος στην 'Άινειάδα": «τότε η  Αφροδίτη συγκινηθείσα από τους φοβερούς πόνους του γιου της, πηγαίνει στην Κρήτη και µαζεύει τη δίκταµο, φυτό που επιζητεί  το αγριοκάτσικο και το τρώει όταν το χτυπήσει το γρήγορο βέλος του κυνηγού» ('Άινειάς" 112,411). Λαµβάνοντας λοιπόν υπόψη τα παραπάνω µπορούµε να καταλάβουµε γιατί η  θεά Άρτεµις προστάτιδα του κυνηγιού και των άγριων ζώων εµφανίζεται  συχνά στεφανοµένη µε δίκταµο.   

Επίσης µια  άλλη σπουδαία ιδιότητα που απέδιδαν οι αρχαίοι στο δίκταµο, ήταν η ευεργετική του δράση κατά τον τοκετό. Ο πατέρας της ιατρικής Ιπποκράτης γράφει στο βιβλίο του "Περί Γυναικείας Φύσεως": "∆ικτάµνου Κρητικού όσον οβολόν εν ύδατι ποιείν... τούτο και το έµβρυον εξελαύνει" (Γ. Φ. Π, 553). Στο ίδιο έργο του ο Ιπποκράτης ονοµάζει το δίκταµο «ωκυτόκισν», από το ωκύς = ταχύς και τόκος = τοκετός, επειδή επιταχύνει τον τοκετό, ενώ ακόµα αναφέρει τον τρόπο που χρησιµοποιείται (αφέψηµα σε νερό, αφέψηµα σε κρασί, διατροφή) για τις ασθένειες των εµµήνων, τα προβλήµατα κατά την κύηση, τις ασθένειες της µήτρας και τις διάφορες γυναικολογικές ροές.

Ο Θεόφραστος θα επαναλάβει αργότερα: "Θαυµαστόν δε τη δυνάµει και προς πλείω χρήσιµον µάλιστα δε προς τους τόκους των γυναικών... ή γαρ ευτοκείν Φασί ποιείν ή παύειν γε τους πόνους οµολογoυµένως. ∆ίδοται δε πίνειν ύδατι"

Ο ∆ιοσκουρίδης, πατέρας της φαρµακογνωσίας, θα συµπληρώσει στο βιβλίο του "Περί ύλης Ιατρικής" ότι: "ου µόνον γαρ πινόµενη η βοτάνηλ αλλά και προστιθέµενη, υποθυµιωµένη τα τεθνηκότα έµβρυα εκτινάσσει αναφέρεται δηλαδή και στην εκτρωτική ιδιότητα του δίκταµου. 

Ο Ευριπίδης στον "Ιππόλυτο" µιλάει για τη θεά Ειλυθειία, θεά των τοκετών, η οποία φοράει στεφάνι από δίκταµο, κάτι που καταδεικνύει για ακόµα µία φορά τη σχέση του φυτού µε τον τοκετό. Έχουµε ήδη αναφέρει για την κρητική θεά ∆ίκτιννα που σχετίζεται µε τον δίκταµο κατά τον ίδιο τρόπο. Πολλοί συγγραφείς της αρχαιότητας αναφέρουν στα έργα τους το δίκταµο, όπως ο Πλούταρχος στους διαλόγους του περί τα ζώα, ο Κικέρων και ο Πλίνιος. Υπάρχει ακόµα η µαρτυρία ότι αιθέριο έλαιο δίκταµου µέσα σε ελαιόλαδο προσφερόταν στους Μινωικούς βασιλιάδες και ιερείς της Κρήτης.

Το φυτό χρησιµοποιήθηκε πρώτα από τους «ριζοτόµους» της αρχαιότητας και έπειτα από τους βυζαντινούς «κοµπογιανίτες». Ο Βυζαντινός γιατρός Αέτιος χρησιµοποιούσε το δίκταµο σε έµπλαστρα και αλοιφές, ενώ το αφέψηµά του λεγόταν τότε "Έψηµα Κρητικόν". Οι Κρήτες ονόµαζαν τα αφεψήµατα βραστάρια και τα χρησιµοποιούσαν σχεδόν σε κάθε ασθένεια ή σαν θερµαντικό ρόφηµα, όπως και για τη γενικότερη διατήρηση της καλής υγείας.

Στους δυτικούς νοµούς της Κρήτης λένε χαρακτηριστικά «Ο έρωντας κάνει πολλές χρείες». Επίσης, θα πρέπει κλείνοντας να αναφέρουµε µια µαρτυρία κατά τη γρίπη του 1918 στο Ηράκλειο, όταν ένα εργοστάσιο έφτιαχνε και πουλούσε σαν αντιγριπικό το «έλαιος», δηλαδή αιθέριο έλαιο από δάφνη, ρίγανη, φασκόµηλο και δίκταµο για εντριβές, σύµφωνα µε τις συστάσεις των γιατρών της εποχής. 

Ιδιότητες του Δίκταμου:

Συνοψίζοντας  έτσι τις ευεργετικές ιδιότητες του δίκταµου, καθώς και τον τρόπο που χρησιµοποιείται παραδοσιακά από τον πληθυσµό της Κρήτης ακόµα και σήµερα, θα λέγαμε ότι έχει όλες τις παρακάτω δράσεις:

• Αντιμικροβιακή δράση
• εντομοκτόνο δράση
• επουλωτική δράση
• αφεψήµατα δίκταµου χρησιµοποιούνται για την αµυγδαλίτιδα, το κρύωµα, το βήχα και τον ερεθισµένο λαιµό 
• Αφεψήµατα ή ακόµα και ωµά µέρη του φυτού χρησιµοποιούνται κατά της ουλίτιδας και του πονόδοντου 
• διουρητική, σπασµολυτική, χωνευτική, ενώ ανακουφίζει από τον στοµαχόπονο και πόνους στο ήπαρ 
• Αφεψήµατα συστήνονται για διάφορες ασθένειες του ήπατος, για το διαβήτη αλλά και την παχυσαρκία 
• Ωµά µέρη του φυτού ή αφεψήµατα επιταχύνουν τον τοκετό και ελαττώνουν τους πόνους της γέννας, ενώ θεωρούνται και εκτρωτικά. Στην Κρήτη χρησιµοποιείται ως εµµηναγωγικό, ενώ η λαογράφος Ευαγγελία Φραγκάκι αναφέρει ότι οι µαίες στα χωριά τοποθετούσαν έρωντα στο υπογάστριο των επιτόκων ή τους έκαναν ζεστά εγκαθίσµατα µε αφέψηµα δίκταµου για να επιταχυνθεί ο τοκετός. 
• Μέρη του φυτού κοµµένα ή τριµµένα µέσα σε νερό χρησιµοποιούνται εξωτερικά για την επούλωση των πληγών και τους πονοκεφάλους (για την «κατεβασά», ελαφρύς πονόµατος από κρυολόγηµα) 
• Το φυτό ανακουφίζει από τους πόνους των ρευµατικών.   

Εκτός όµως από τη θεραπευτική χρήση του δίκταµου, το φυτό έχει χρησιµοποιηθεί και για άλλους σκοπούς. Από το Μεσαίωνα οι Βενεδικτίνοι, οι Tρcιππιστές και άλλοι µοναχοί στην Ευρώπη χρησιµοποιούν το δίκταµο στα περίφηµα λικέρ τους, όπως είναι η Βενεδικτίνη, που θεωρούνται σπουδαία ορεκτικά και χωνευτικά επιδόρπια. Σηµαντικές ποσότητες εξάγονται στο εξωτερικό, κυρίως στην Ιταλία, Γαλλία, Βέλγιο, Αγγλία και Γερµανία, όπου ο δίκταµος χρησιµοποιείται για τον αρωµατισµό διαφόρων ηδύποτων, ιδίως του βερµούτ και του σαλτρέζ, ή στην αρωµατοποιία γενικότερα (Καββάδας, 1956). 

Με ποιο τρόπο γινόταν η συλλογή:

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, ο δίκταµος φυτρώνει αποκλειστικά στα βουνά της Κρήτης, πάνω σε απόκρηµνους βράχους. Το γεγονός αυτό κάνει τη συλλογή του ιδιαίτερα δύσκολη κι επικίνδυνη, γι' αυτό και στο παρελθόν γινόταν συντροφικά. Οµάδες (πατούλιες) αντρών κυρίως, που ονοµάζονταν ερωντάδες, δένονταν µε σκοινιά, τα οποία λέγονταν γούµενες  και ήταν ιδιαίτερα στερεά, και κρεµασµένοι στους βράχους µάζευαν ή ξερίζωναν 

ολόκληρο το φυτό.  Ο δίκταµος ανθίζει γύρω στα µέσα Ιουλίου, αλλά η συλλογή του γινόταν µετά του προφήτη Ηλία (20 Ιουλίου), όταν ήταν πια «λαδωµένος»,προφανώς δηλαδή όταν είχε αρκετή ποσότητα αιθέριου ελαίου. Λέγεται πως την ηµέρα της Αγίας Μαρίνας (17 Ιουλίου) έχει πολύ θυµό και ο αέρας που τον περιβάλλει «αρπά κι' ανάφτει κι' όποιος άξος θωρεί τη λάµψη» και πως αν ανάψεις σπίρτο κοντά στο δίκταµο τις µέρες εκείνες ανάβει αυτόµατα  -ίσως και πάλι εξαιτίας της µεγάλης ποσότητας αιθέριου ελαίου. Μετά τη συλλογή ξεραίνεται σε µέρος «αερινό» κι όταν χάσει το 1/3 του βάρους του είναι έτοιµο να φυλαχτεί και να πλασαριστεί στο εµπόριο. 

Στην Κρήτη ο δίκταµος καλλιεργούνταν ανέκαθεν σε µικρές ποσότητες και κυρίως σε γλάστρες, όπως αναφέρει ο καθηγητής Καββάδας, ενώ από την εποχή της Ενετοκρατίας της νήσου διαδόθηκε και στην Ευρώπη, κυρίως σε βοτανικούς κήπους. Η απαρχή συστηµατικής καλλιέργειας χρονολογείται γύρω στα 1928 στις Αρχάνες Τεµένους του νοµού Ηρακλείου, λόγω της ζήτησης του βοτάνου και της δραµατικής µείωσης των άγριων πληθυσµών εξαιτίας της υπερβολικής εκµετάλλευσής τους από συλλέκτες. Ωστόσο ο καλλιεργούµενος δίκταµος δεν είχε το άρωµα του αυτοφυούς και το γεγονός αυτό έριξε την τιµή του στο εµπόριο. 

Η Γαλλία ήταν η κύρια χώρα εξαγωγής δικτάµου για φαρµακευτική και µυρωδική χρήση µέχρι το 1936. Ειδικότερα, το 1936 η Γαλλία εισήγαγε δέκα τόνους ξερό δίκταµο στην τιµή των 800 δρχ. ανά κιλό, ποσό τεράστιο για εκείνη την εποχή, ώστε ακόµη και η κυβέρνηση αναγνώρισε τη σηµασία της καλλιέργειας των αυτοφυών αρωµατικών φυτών της Ελλάδας τότε. Κατά τη διάρκεια όµως του Β' παγκοσµίου πολέµου η επέκταση της καλλιέργειας ανακόπηκε και περιορίστηκε σε λίγα χωριά στην Έρµπαρο.

Ο Καββάδας αναφέρει τρεις ποικιλίες του καλλιεργούµενου δίκταµου από τις οποίες η µεσόφυλλος προτιµούνταν από τους καλλιεργητές ως αποδοτικότερη. Επίσης αναφέρει ότι ευδοκιµεί σε εδάφη αµµοαργιλώδη, πορώδη και «αφθόνως λιπαινόµενα µε κόπρον», αρδευόµενα τουλάχιστον δύο φορές την εβδοµάδα. Πολλαπλασιάζεται µε µοσχεύµατα που φυτεύονται επιτόπου και µε σπέρµατα. Αν και τα φυτά που προκύπτουν από τον δια σποράς πολλαπλασιασµό είναι µακροβιότερα, διότι έχουν βαθύ και ισχυρό ριζικό σύστηµα, αποφεύγονται από τους παραγωγούς λόγω της 

βραδείας ανάπτυξής τους. 

Η εκµετάλλευση ωστόσο του καλλιεργούµενου δίκταµου πέρα των τεσσάρων ετών περιορίζει την απόδοση της καλλιέργειας και γι' αυτό επιβάλλεται ανανέωση της φυτείας. 

Ποικιλίες Δίκταμου στην Κρήτη

Αξίζει να σηµειώσουµε ότι σήµερα οι αγρότες που καλλιεργούν δίκταµο διακρίνουν διαφορετικές ποικιλίες, όπως το «µαύρο» και τον «άσπρο», αναφερόµενοι αντίστοιχα στα πράσινα (λιγότερο τριχωτά) και στα χνουδωτά φυτά, ή τον πλατύφυλλο και τον στενόφυλλο. Οι τελευταίοι τύποι απαντούν σε διάφορες τοποθεσίες, χωρίς να συσχετίζονται µε ιδιαίτερες περιβαλλοντικές συνθήκες. 

Πάντως ο στενόφυλλος είναι περισσότερο αρωµατικός και αποδίδει µεγαλύτερη βιοµάζα ανά φυτό, αλλά συνήθως απαιτεί µεγαλύτερη προσπάθεια για τη συγκοµιδή του, καθώς είναι περισσότερο ξυλώδης και κατά την αποθήκευσή του είναι ευεπηρέαστος σε φυτοπαράσιτα (Skoula & Kamenopoulos, 1996). 

Εκτός όµως από τα στοιχεία που µας δίνει ο Καββάδας για τις καλλιέργειες αναφέρεται από τη Φραγκάκι ότι µετά τον Β' παγκόσµιο πόλεµο στα χωριά της Εµπάρου έγινε µεγάλη καλλιέργεια δίκταµου. Μάλιστα οι ντόπιοι ξερίζωσαν χιλιόχρονες ελιές για να φυτέψουν δίκταµο στη θέση τους. Το αποτέλεσµα ήταν πτώση της τιµής λόγω µεγάλης προσφοράς και χαµηλής ποιότητας. 

Οι καλλιέργειες εκτός Κρήτης συνήθως αποτύχαιναν, καθώς δεν ήταν δυνατό να προσοµοιωθούν µε ακρίβεια οι οικολογικές συνθήκες του νησιού. Αναφέρονται καλλιέργειες στην Αττική - Ν. Φιλοθέη, όπου το φυτό έχασε και το άρωµα και το χρώµα του. Επιπλέον αναφέρουµε ότι ο καλλιεργούµενος δίκταµος έχει πολύ λιγότερο χνούδι από τον άγριο, αφού το χνούδι είναι ένας σχηµατισµός που αναπτύσσει το φυτό για να περιορίσει τη διαπνοή του και να επιβιώσει εξοικονοµώντας υγρασία στους βράχους που φυτρώνει και, όπως αναφέρουµε στη συνέχεια, η ύπαρξη αιθέριων έλαιων είναι άµεσα συνδεδεµένη µε το τρίχωµα του φυτού. 

  

Η παραγωγή καλλιεργούµενου δίκταµου έφτασε στα υψηλότερα επίπεδά της κατά τη δεκαετία 1980- 1990, οπότε επιχειρήθηκε µάλιστα προώθηση του προϊόντος µέσω των Μ.Μ.Ε. Για την ίδια δεκαετία έχουµε δεδοµένα για την ποσότητα του άγριου δίκταµου που προωθήθηκε στην αγορά. Παρατηρούµε ότι η συγκοµιδή του Ο. dictamnus από άγριους πληθυσµούς συνεισφέρει πάρα πολύ λίγο στη συνολική ποσότητα που διατέθηκε στην αγορά. Επιπλέον συγκρίνοντας τις τιµές, για την ίδια πάντα χρονική         

Ο Δίκταμος, λόγω της σπανιότητας και της ιδιαίτερης αξίας του, διατηρείται σε κάποιους Βοτανικούς Κήπους ανά τον κόσμο και αυτοί είναι οι παρακάτω:

1. Βοτανικός κήπος: Χώρα Botarιische Tuin Elsloo, Elsloo Ολλανδία 
2. Royal Botanic Gardens: Kew Μ. Βρετανία  
3. University of Aarhus Botanical Institute Aarhus: ∆ανία 
4. Botanischer Garten der Universität Βοnn: Γερµανία 
5. National Botanic Gardens, Glasneνin: Ιρλανδία 
6. The Berry Botanic Garden, Portland: Η.Π.Α 
7. The Royal Horticu1tural Society's Garden Wisley: Μ. Βρετανία  

Η διατήρηση του Ο. dictiιinnus στους βοτανικούς κήπους, καθώς και του γενετικού του υλικού στο ΕΘΙΑΓΕ, είναι πολύ σηµαντική, αφού το είδος αυτό έχει χαρακτηριστεί από το συµβούλιο της Ευρώπης ως «ευαίσθητο» και προστατεύεται από τη συνθήκη της Βέρνης Ο κύριος λόγος που οδήγησε στο χαρακτηρισµό αυτό ήταν η συστηµατική συλλογή του φυτού, λόγω της µεγάλης ζήτησης από τη διεθνή αγορά του στις αρχές του προηγούµενου αιώνα έφτασε σε βαθµό γενοκτονίας (Οικονοµάκης, 2002), και είχε ως αποτέλεσµα τη δραµατική µείωση των πληθυσµών του άγριου δίκταµου, καθώς και την εξαφάνισή του από µερικές περιοχές.

Η λαογράφος Ευαγγελία Φραγκάκι «θρηνεί» την εµπορευµατοποίηση του δίκταµου: «Θεόσταλτο φυτό που σε καταντήσαµε! Από τις απόκρηµνες κορυφές της ∆ίκτης, του Κόφινα και της Μαδάρας και του Ψηλορείτη έγινες εµπόρευµα και παζαρεύουν την τιµή σου, εσένα του τετιµηµένου! Και να σκεφτεί µόνο κανείς πόσες ανθρώπινες υπάρξεις χάθηκαν, πόσες παρθένες και µικpoπαvτpεµένες θυσιάστηκαv για τον έρωντα, σαστίζει.» 

Πάντως η επιστηµονική έρευνα πάνω στο δίκταµο, αποβλέπει στην προστασία και τη διάδοση του θρυλικού κρητικού βοτάνου, ελάχιστο δείγµα σεβασµού στους ερωντάδες. Σήµερα άλλωστε οι συνήθειες των αιγών και οι παρατηρήσεις του Ιπποκράτη και του Θεόφραστου, επιβεβαιώνονται διαρκώς.    

  

Πηγή: www.iama.gr